آشنایی با گرایش تربیت دینی در مقطع کارشناسی ارشد 

     با پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي ايران به رهبري حضرت امام خميني (ره) از يک سو زمينه حاکميت بخشيدن به احکام و ارزش‌هاي نوراني اسلام فراهم گرديد و از سوي ديگر پيام نويدبخش اسلام در سراسر جهان مخاطبان جديدي پيدا کرد. از آن‌جا که اسلام به عنوان يک دين کامل و جهاني از نظام سياسي، اقتصادي و اجتماعي خاص برخوردار است، يکي از عرصه‌هايي که بي شک مطالب زيادي براي ارائه دارد، عرصة علوم انساني است.
با کمال تأسف در گذشته به دليل عدم احساس نياز و نبودن امکانات مناسب و وجود موانع گوناگون، کاري که در خور توجه باشد در ارتباط با استخراج و تبيين اين نظام‌ها صورت نگرفته است به طوري که هنوز ما ديدگاه‌هاي اسلام را به طور مدون و منظم در اختيار نداريم. بنابر همين محدوديت‌هاست که با وجود گذشت چندين سال از پيروزي انقلاب اسلامي، مسئولين کشور به لحاظ نظري هنوز دچار کمبود بوده و دانشگاه‌هاي ما هم دستشان از معارف اسلامي مربوط به علوم انساني در مقايسه با علوم انساني عمدتاً برخاسته از غرب، خالي است که نتيجة آن چيزي جز حاکميت افکار و انديشه‌هاي غربي نمي‌تواند باشد.
شرايط پديد آمده به يمن انقلاب اسلامي ايران و نياز شديدي که دراين ارتباط وجود دارد، مسئوليت هر فرد مسلمان و به ويژه حوزه‌هاي علميه را چندين برابر مي‌کند و وجود افرادي را مي‌طلبد که ضمن برخورداري از علوم حوزوي در سطح عالي، بر نظريه‌هاي موجود در زمينة علوم انساني نيز مسلط باشند تا بتوانند با استفاده از اين دو ابزار وارد عرصة‌ تحقيق شوند وبا پژوهش‌هاي پيگير و مستمر خود، مباني و مسائل علوم انساني را از ديدگاه‌ اسلام استخراج و در اختيار حقيقت جويان جهان و خاصّه مراکز آموزش عالي قرار دهند.
در راستاي اين هدف بزرگ، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) اقدام به تشکيل دوره‌هاي عمومي و تخصصي در زمينه علوم اسلامي و انساني نموده است. طلاب علوم ديني در دوره عمومي، ضمن فراگيري علوم حوزوي تا پايان سطح به اندوخته‌هايي در زمينه‌هاي فقه، اصول، معارف، فلسفه و ... دست مي‌يابند و با تقويت بنيه خود در زمينه اطلاعات اسلامي، آمادگي لازم را براي برخورد با مباني  بيگانه کسب مي‌نمايند. سپس در يکي از رشته‌هاي دوازده‌گانه تخصصي و علوم انساني به تحصيل مشغول  و در يکي از اين زمينه‌ها صاحب نظر مي‌گردند.
در راستاي اهداف مؤسسه، گروه علوم تربيتي نيز بر آن است تا با تربيت دانش‌پژوهان در زمينه‌هاي مختلف اين رشته، بستر مناسبي را براي پژوهش‌هاي لازم فراهم آورد، چنانچه تاکنون موفق به تربيت بيش از يکصد دانش‌آموخته و محقق در مقاطع کارشناسي، کارشناسي ارشد و دکتري در گرايش‌هاي "فلسفه تعليم و تربيت"، "برنامه‌ريزي درسي و آموزشي" و "روان‌شناسي تربيتي" شده است.
يکي از اموري که در مجموعه مباحث علوم تربيتي، بويژه در محافل علمي کشورهاي اسلامي از اهميتي حياتي برخوردار است، «تعليم و تربيت ارزش‌ها» و « تربيت ديني» است. اهميت روشن اين بخش از تعليم و تربيت مقتضي تحصيلات، مطالعات و تحقيقات گسترده در اين زمينه و راه‌اندازي گرايش‌هاي مختلف در اين مقوله است، و جاي تاسف اينکه، بر خلاف مطالعات رايج در محافل علمي غرب، تاکنون در مراکز علمي داخل کشور به اين مهم پرداخته نشده است.
گروه علوم تربيتي موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) با توجه به اين خلاء و به منظور تکميل نيروهاي علمي و پوشش زمينه‌هاي مختلف مباحث تعليم و تربيت، در صدد برآمد تا يکي از دوره‌هاي تحصيلي خود در مقطع کارشناسي ارشد را به گرايش "تربيت ديني" اختصاص دهد و از اين رهگذر زمينه‌هاي رشد علمي استعدادهاي حوزوي و توليد علم در اين قلمرو با ارزش را فراهم آورد.

يکي از اموري که در مجموعه مباحث علوم تربيتي، بويژه در محافل علمي کشورهاي اسلامي از اهميتي حياتي برخوردار است، «تعليم و تربيت ارزش‌ها» و « تربيت ديني» است. اهميت روشن اين بخش از تعليم و تربيت مقتضي تحصيلات، مطالعات و تحقيقات گسترده در اين زمينه و راه‌اندازي گرايش‌هاي مختلف در اين مقوله است، و جاي تاسف اينکه، بر خلاف مطالعات رايج در محافل علمي غرب، تاکنون در مراکز علمي داخل کشور به اين مهم پرداخته نشده است.

گروه علوم تربيتي موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) با توجه به اين خلاء و  به منظور تکميل نيروهاي علمي و پوشش زمينه‌هاي مختلف مباحث تعليم و تربيت، در صدد برآمد تا يکي از دوره‌هاي تحصيلي خود در مقطع کارشناسي ارشد را به گرايش "تربيت ديني" اختصاص دهد و از اين رهگذر زمينه‌هاي رشد علمي استعدادهاي حوزوي و توليد علم در اين قلمرو با ارزش را فراهم آورد.

تعريف «تعليم وتربيت ديني» و « تربيت ديني»

اصطلاح تعليم وتربيت ديني در معاني مختلفي مي تواند به کار رود اما کاربرد آن در  دو معناي زير رايج تر است:

1. «تعليم وتربيت ديني» به معناي تعليم و تربيت متخذ از منابع ديني  يا مجموعه آموزه هاي مربوط به تعليم و تربيت که از منابع ديني اتخاذ شده است، (واژة ديني وصف تعليم وتربيت است).در اين معنا آنچه که محققان با استفاده از روش هاي معتبر از متون ديني در بارة تعليم و تربيت استنباط مي کنند، تعليم وتربيت ديني (اسلامي)  ناميده مي‌شود. بر اين اساس،‌ نظام تعليم و تربيت که شامل مباني، اهداف، اصول، روش ها،  مراحل و موانع تعليم و تربيت است، ممکن است از منابع و متون دين مسيحيت گرفته شود، يا  از منابع و متون دين يهوديت اخذ شود، چنانکه مي تواند از منابع ومتون ديني اسلام استنباط گردد (که در اين فرض مترادف با تعليم و تربيت اسلامي است). در هر صورت، آن نظامي،  نظام تعليم و تربيت ديني (برگرفته از دين) خواهد بود که  به پرورش همه ابعاد مختلف وجود انسان همچون بعد اجتماعي، سياسي، اقتصادي، عاطفي، اخلاقي، عقلاني و ديني نظر دارد و چگونگي پرورش اين ابعاد را از نظر آن دين خاص معرفي مي کند.

2.«تربيت ديني»  به معناي تربيت بعد ديني انسان  يعني:  مجموعه اعمال عمدي  که با هدفِ آموزش گزاره هاي اعتقادي يک دين و  پرورش ايمان و التزام عملي به آن آموزه ها صورت مي گيرد.(واژة ديني قيد اضافي براي تربيت است)  در اين معنا بعد ديني انسان هم عرضِ ابعاد ديگر او مانند بعد عقلي، بعد عاطفي، بعد اجتماعي، بعد جنسي و ديگر ابعاد انسان است. بنابراين همان طور که مي توان در بارة بعد عقلي انسان و چگونگي تربيت اين بعد سخن گفت،  تربيت بعد ديني او نيز به عنوان فرايندي عملي قابل بررسي و مطالعة علمي  است.  

تذکر: مفهوم اول را غالبا با اصطلاح «تعليم و تربيت ديني» يا اسلامي ياد مي کنند در حالي که براي اشاره به مفهوم دوم اصطلاح «تربيت ديني»  رايج است؛ چنانکه در مورد ابعاد ديگر نيز به همين صورت اصطلاح «تربيت عقلي» ، «تربيت اجتماعي» ، «تربيت سياسي» ، «تربيت جنسي» و غيره به کار مي رود که اشاره به فرايند عمليِ تربيت دارد،  نه مجموعه آموزه هاي تربيتي.

تفاوت دو معناي بالا از دو زاويه زير قابل توجه است:

• در يک نگاه تفاوت معناي اول با معناي دوم، آن است که تعليم وتربيت ديني در معناي اول بيشتر از مقولة آموزه ها و معرفت هاست، در حالي که  در معناي دوم، از مقولة اعمال و اقداماتي است که در طي يک فرايند انجام مي شود تا نهايتا ايمان و التزام عملي به يک دين خاص در افراد به وجود آيد.
• در نگاه ديگر، معناي نخست نسبت به معناي دوم عموميت دارد زيرا  نظام تعليم و تربيتِ  متخذ از دين  به همة ابعاد وجود انسان (اعم از بعد عقلي، بعد عاطفي، بعد اجتماعي، بعد جنسي و بعد ديني) مي پردازد. اما  در معناي دوم به مفهوم خاص تربيت بعد ِديني انسان به کار مي رود که بعد ديني شامل عقايد ديني، ارزش ها و التزام عملي به رفتارهاي ديني است.

صرفنظر از اختلافات موجود در اين زمينه، گرايش حاضر در مقطع کارشناسي ارشد، شامل ارائة علوم، مباحث و معارفي است که به تربيت ديني به معناي خاص آن (معناي دوم)مي پردازد. در اين مطالعه مبادي تصوري، تصديقي و مباني، اصول، روش ها، مراحل و موانع و آسيب شناسي چنين تربيتي معرفي مي شود. البته اين معرفي ممکن است از ديدگاه يک يا چند مکتب يا دين صورت گيرد که در گرايش حاضر، با توجه به اهداف مؤسسه،  هدف آن است که ضمن طرح ديدگاه هاي مکاتب و اديان مختلف در بارة تربيت ديني و مقايسة آن ها، بر معرفي ديدگاه دين مبين اسلام تأکيد شود و طرح ديدگاه هاي ديگر،‌ زمينه براي شناخت و بررسي عميق تر آموزه هاي اسلام در اين باره را فراهم آورد.

ضرورت و اهميت ايجاد گرايش تربيت ديني

ضرورت  و اهميت ايجاد گرايش تربيت ديني را  با چهار مقدمة زير مي‌توان تبيين کرد:

1. با توجه به اهميت دين و دينورزي و نقش دين در زندگي بشر، مي‌توان  مهم ترين و اساسي ترين حوزة‌ تربيت را تربيتِ بُعدِ ديني انسان دانست، زيرا اين قلمرو با اصلي ترين بُعد وجودي انسان سروکار دارد و بر ابعاد ديگر او نيز تأثير گذار است.

2.  اگرچه در بين مسلمانان و غير مسلمانان، مطالعاتي در بارة برخي از مباحث مربوط به تربيت ديني صورت گرفته، اما بررسي و تحقيق جامع در فلسفه، اهداف، مباني، اصول، روش ها، مراحل و موانع تربيت بعدِ دينيِ انسان هنوز خلأهاي بسياري دارد. ازجمله در زمينة ديدگاه هاي دين مبين اسلام در اين باره تحقيقات جامع و مدوني صورت نگرفته است و سؤالات خرد و کلانِ  بسياري در اين باره وجود دارد.

3. در فرايند اسلامي سازي علوم اجتماعي و انساني تحصيلات آکادميک و مدون از طريق تربيت افراد متخصص و توانمند،  مي تواند زمينة بسيار مناسبي  براي تکميل يافته هاي موجود در اين رشته و استفاده عملي از اين يافته ها در اقدامات تربيتي فراهم کند.

4.  تاکنون در دانشگاه ها و مراکز آموزشيِ کشور ما نه تنها رشته يا گرايش مستقلي تحت عنوان تربيت ديني وجود نداشته، بلکه حتي درسي هم با اين عنوان در رشته هاي مرتبط با علوم تربيتي دراين مراکز دائر نبوده و طبعا برنامه و سرفصلي نيز براي اين موضوع تهيه نشده است.  اين در حالي است که در تعداد قابل توجهي از دانشگاه هاي غربي و شرقي دنيا از جمله برخي از دانشگاه هاي انگلستان و آمريکا درس يا رشتة تربيت ديني دائر است و در آن ها به بررسي اين موضوع از منظر برون ديني يا درون ديني مي پردازند.[1]

مقدمات چهارگانة بالا، به روشني گوياي ضرورت تدوين و راه اندازي گرايش تربيت ديني در کشور، به خصوص در مراکزي همچون مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) است که در صدد تربيت نيروهاي علمي با نگاه ديني هستند.

رويکرد مطلوب

نکتة ديگري که تذکر آن مفيد است  اين که برنامة درسي و سرفصل دروس گرايش فوق ، دست کم با سه رويکرد مي تواند تدوين شود:

1. رويکرد نظري که به  مباحث نظري، تحليلي،  فلسفي،‌ تاريخي و تطبيقي در زمينة تربيت ديني مي پردازد. و مباحث کاربردي، تجربي و روان شناختي در آن کم تر به چشم مي خورد.
2. رويکرد تجربي که با يافته هاي علوم تجربي (روان شناسي و علوم تربيتي تجربي) در اين باره سر و کار دارد وضمن معرفي اين يافته ها، روش هاي تحقيق تجربي در اين رشته را نيز آموزش مي دهد.
3. رويکرد سوم تلفيقي از دو رويکرد اول و ودوم است بگونه‌اي که در محدوديت‌هاي دو رويکرد نخست قرار نگيرد و مزاياي آن دو را جمع کند. به عبارت ديگر، در  رويکرد سوم، بخشي از دروس، صبغة نظري، فلسفي و تحليلي و بخش ديگر آن صبغة تجربي دارد و مبتني بر يافته هاي علوم تجربي هستند.

 برنامة حاضر با رويکرد سوم(تلفيقي) تدوين شده است زيرا اولا آشنايي با ترکيبي از مباحث تجربي و نظري، زمينه را براي انتخاب گرايش تخصصي در مقطع دکتري فراهم مي کند و ثانيا با توجه به نو بودن اين گرايش و احتمال کمبود متن درسي و استاد براي دروس آن،امکان برگزاري اين دوره بيش تر  مي شود.

اهداف برگزاري دوره

هدف کلي

تربيت افرادي با توانايي تحقيق و تدريس در زمينه مباحث نظري، تجربي و  کاربرديِ تربيت ديني با تأکيد بر آموزه هاي دين اسلام

اهداف تفصيلي

دست يابي به هدف فوق از طريق تربيت افرادي حاصل مي شود که ويژگي هاي زير را داشته باشند:

1. شناخت عميق تر معارف و مباني اعتقادي دين مبين اسلام؛
2. آشنايي با فلسفه و  مباحث نظري در زمينه تربيت ديني(همچون مباني و اهداف)؛
3. آشنايي با ديدگاه هاي مهم صاحب نظران گذشته و حال در زمينه تربيت ديني؛
4. آشنايي با آموزه هاي اديان ابراهيمي به خصوص دين اسلام در زمينه تربيت ديني؛
5. آشنايي با منابع علمي مهم مربوط به تربيت ديني؛
6. توانايي مقايسه، نقد و ارزيابي ديدگاه هاي مطرح در تربيت ديني؛
7. توانايي تعليم و تدريس کارآمد در رشتة تربيت ديني؛
8. توانايي پژوهش در مسائل نظري و عملي مربوط به تربيت ديني؛
9. توانايي پردازش نظريه هاي اسلامي در قلمرو آموزش و پرورش با تكيه بر منابع ديني (به ويژه قرآن و سنت)

حاصل اين دوره، تربيتِ افرادي خواهد بود که ضمن تسلط بر دروس حوزوي و آشنايي کافي با آموزه ها و مباني اعتقادي اسلام و نيز ديدگاه هاي مطرح در زمينه تربيت ديني، مي توانند علاوه بر تدريس مباحث نظري اين رشته، به تحقيق در اين مباحث پرداخته، ضمن  بررسي، نقد و ارزيابي ديدگاه هاي مذکور، به استخراج، تبيين و اثبات ديدگاه هاي اسلامي در ارتباط با تربيت ديني بپردازند و به اين ترتيب  پاسخگوي بخشي از نيازها، سؤالات و چالش هاي تربيت ديني در دنياي امروز باشند.

راهکارهاي تحقق اهداف

راهکارهاي زير در تسهيل و تسريع دست يابي به اهداف فوق مؤثر است. گروه علوم تربيتي در حد امکان و توانايي، زمينه را براي استفادة دانش پژوهان از اين راهکارها فراهم مي کند:

1. آشنايي با روش شناسي اسلامي پژوهش در عرصه‌ي آموزش و پرورش و توانمندي به كارگيري آن
2. آشنايي با روش پژوهش تطبيقي و ناقدانه
3. پشت سر گذاردن پيش نيازهاي آموزشي و پژوهشي اين گرايش
4. پيدا كردن مهارت پژوهش تيمي و گروهي
5. مطالعة روشمند؛
6. ارائة کنفرانس در کلاس؛
7. شرکت در بحث هاي گروهي؛
8. شرکت در کارگاه هاي عملي تدريس و تحقيق و نيز گذراندن دورة کاروزي تحقيق؛
9. تهيه و تدوين مقالات پژوهشي؛
10. حضور و بهره برداري تخصصي از کنفرانس ها و همايش هاي مربوط به رشته؛
11. سفرهاي علمي و تخصصي؛

طول دوره و شکل نظام آموزشي

مدت تحصيل در دورة کارشناسي ارشد علوم تربيتي با گرايش تربيت ديني حداکثر سه (3) سال تحصيلي خواهدبود که در دوسال و نيم آن يعني پنج (5) ترم درسي دانش پژوهان به گذراندن واحدهاي درسي مربوطه خواهند پرداخت و پس از آن در طي شش ماه به تهيه وتدوين پايان نامة کارشناسي ارشد و دفاع از آن اقدام خواهند کرد. آيين نامه ها و مقررات آموزشي مؤسسه،‌ راهنماي جزئيات ديگر در اين بارة مي باشد.

شرايط پذيرش

دانش پژوهان اين دوره از بين طلابي گزينش مي شوند که دورة کارشناسي رشتة معارف اسلامي و علوم تربيتي را در مؤسسه با موفقيت گذرانده اند. از اين رو شرايط پذيرش در اين دوره عبارتند از:

1. ارائة مدرک کارشناسي در رشتة معارف اسلامي و علوم تربيتي و رشته هاي مرتبط
2. قبولي در آزمون ورودي و مصاحبه حضوري
3. برخورداري از صلاحيت هاي اخلاقي، توانايي فکري و علائق متناسب با رشتة تربيت ديني.