چکيده: موضوع تحقيق حاضر بررسي جايگاه عقل در تربيت، از ديدگاه امام موسي کاظم(ع) در روايت هشام است. از مجموع فقرات مختلف روايات هشام، به کمک روايات باب عقل، استفاده مي‌شود عقل در مباحث تربيتي، به معناي نيروي فهم و تشخيص حق از باطل و خير از شر، براي وصول به عمل صالح است. در تحقيق حاضر، تلاش بر آن بوده است که مطابقت ميان تربيت عقلاني و تربيت اسلامي تبيين شود. روشهاي تربيت اسلامي در روايت هشام، به دو روش اصلي تربيت عقلاني "تعليم حکمت" و "تزکيه" بازگشت مي کنند. دو روش مذکور، به وسيله انبيا و ائمه(ع) و عالمان رباني به منظور تربيت و تقويت عقل فطري به کار گرفته مي‌شود. از ديدگاه امام(ع) نيروي الهي عقل و فهم، به وسيله دو عنصر "علم نافع" و "عمل صالح"، با دو روش اصلي "تعليم حکمت" و "تزکيه"، تکامل و تربيت مي‌يابد. محصول تکامل و تربيت عقل به وسيله دو عنصر و دو روش مذکور، تکوين عقل در تعبير ديني است. راه‌يابي به حق و خير از طريق اکتساب "علم نافع" به عنوان مقدمه دستيابي به "عمل صالح" هدف آفرينش گوهر عقل در تعبير ديني است. علامت و نشانه تحقق گوهر عقل هدايتگر، مطابقت علم و عمل در انسان عاقل است. بنابراين، عاقل در تعبير و تفسير ديني که امام(ع) از آن ازائه مي‌دهند، فردي است که گوهر عقل و فهم فطري و الهي خويش را، در راه اکتساب "علم نافع" به کار مي‌گيرد تا به مقتضاي آن به "عمل صالح" هدايت يابد. از نظر امام(ع) انسان طالب هدايت نخست، از طريق نيروي فهم و تشخيص عقل فطري به حکمت (علم نافع) و معرفت دست مي‌يابد؛ سپس تصديق و پذيرش حکمتها و معارف اکتسابي باعث رسوخ و استحکام آنها و شکل‌گيري عقيده و ايمان نسبت به حقايق عالم هستي، در متربي مي‌گردد. ثمره و محصول شکل گيري عقيده و ايمان و انجام اعمال صالح به مقتضاي علم نافع اکتسابي، بروز و ظهور ملکه خويشتن داري "تقوا" و آراستگي متربي به مکارم اخلاقي است. چون انسان مطلوب از ديدگاه اسلام، همان انسان متقي است و تقوا، حقيقت و هويت عقل در تعبير ديني را تشکيل مي‌دهد، بنابراين مي‌توان محصول و ثمره تربيت اسلامي را، انسان متقي و عاقل در تعبير ديني دانست. به نظر نگارنده، جايگاه عقل در تربيت از ديدگاه امام موسي کاظم(ع) از طريق تاثير عقل در اکتساب علم، معرفت، عقيده، ايمان، تقوا، مکارم اخلاقي و در نتيجه دستيابي به دين قيم و پايدار به عنوان آثار و علائم برخورداري از تربيت اسلامي، قابل تبيين است چون دستيابي به نعمتهاي معنوي مذکور بدون گوهر گرانبهايي عقل فطري ممکن نيست.